گفت و شنودها

«مرتضي كاخي»، نامي است كه دست‌کم براي من ياد‌آور خاطره و اخلاق شادروان مهدي اخوان‌ثالث و زنده‌مانان دكتر شفيعي‌كدكني و محمود دولت‌آبادي است، چنان كه در كنار اين چهره‌ها، ‌گاه رخسار استاد محمد‌رضا شجريان و گاه ديگر شخصيت‌هاي فرهنگي نيز حضوري ماندگار دارند؛ دو نسل پيش‌رو كه اندک‌اندک در دهه‌ی سي خورشيدي به بعد، از خراسان به پايتخت آمدند و هر كدام گوشه‌اي از خيمه‌ی هنر و انديشه معاصر را به دست گرفتند، تا آن‌جا كه مي‌توان گفت بدون وجود چنين بزرگاني، سلسله‌ی فرهنگ، ادب و هنر ما با كاستي چشم‌گيري رو‌به‌رو مي‌شد.

در احوال مشير ما: حرف و سخن امروز نيست، از اناجيل پنج‌گانه تا امروز، گاهي كاتبان بزرگ را تنها به نام يك اثر یگانه و منحصر مي‌شناسيم، يعني در واقع اين اثر است كه اسم خالق آن را تداعي مي‌كند و كم نيستند آثاري كه مشهور‌تر از آفريننده‌ی خويش، تاریخ را تصرف کرده‌اند. براي نمونه مي‌توان به دن‌كيشوت اشاره كرد. حيرت‌آور اين كه در جامعه‌ی ما حتي مترجم اين اثر نيز به خاطر همين رمان مشهور شد و تا هنوز هم از شادروان محمد قاضي، به نام مترجم دن‌كيشوت ياد مي‌كنيم و از ميان اثر پنج‌گانه نظامي گنجوي، او را بيشتر در مقام سراينده‌ی خسرو و شيرين مي‌شناسيم و در ميان تجربه‌ی انواع سياق و سلوك شعر، حافظ را به نام غزل، مولوي را به نام مثنوي و خيام را به عنوان رباعي‌سُرا نام مي‌برند، لذا با اشاره به چنين باوري است كه باز اين «شاهزاده كوچولو» است كه دوسنت اگزوپري را نام‌آور كرد، يا شخصيت دون‌خوان است كه كارلوس كاستاندا را نويسنده‌ای جهاني كرده است!

هم‌زمان با سال بزرگداشت عمر خيام، فيلسوف، رياضي‌دان و شاعر ايراني از سوي «يونسكو» كتاب رباعيات خيام به دو زبان فرانسه و انگليسي–به اهتمام، گزينش و ترجمه‌ی پروفسور حسين صادقي در اروپا منتشر شد. دكتر محمدعلي اسلامي ندوشن، در ديباچه‌اي بر اين كتاب شايسته و نفيس، آورده است حكيم خيام نيشابوري، يكي از آن كساني است كه شخصيت تاريخي او با رمز و رغابت همراه شده است. اسلامي ندوشن در ادامه مي‌گويد: «با آن‌كه خيام حكيم، رياضي‌دان و منجم بزرگي است، همه‌ی اين دانش‌ها را در سايه قرار گرفته و بخش عمده شهرت او برخاسته از همان تعداد اندك رباعي‌هايي است كه به او منسوب گرديده، ... كمتر از هر شاعري، از او شعر به جاي مانده و با اين حال بلندآوازه‌ترين گوينده فارسي در جهان شناخته شده است. از يك سو حجت‌الخلق، حكيم‌الدنيا، امام خراسان علامه‌الزمان... از پيشوايان فكري خراسان عديم‌القرين، و از جانبي ديگر سرگشته و دهري و طبايعي خوانده شده و شعر‌هايش را مار‌هاي گزنده معرفي كرده‌اند.»

اين هم گوشه‌اي از حيات معمولي است كه گاه به حكم سرنوشت، راه به جايي مي‌بري كه باورش آسان نيست امّا حقيقت اين است كه ما خود مؤلف و نویسنده‌ی سرنوشت خويش هستيم و اگر تقدير و اجباری هست هم به شكلي ناخواسته باز به خواست و  علاقه ما وابسته است. در جواني و ميانسالي، در سايه‌سار هر خلوتي كه پيش مي‌آمد، تن به حكم ازلي سپرده و صحبت به راه غزل، اول حافظ، بعد شهريار، و سپس آن غزل‌هاي خارق‌العاده و خوش باش و بي‌بديل مردي كه آن سال‌ها با نام و نشان «هـ ا. سايه» مي‌شناختيمش. غزل و ترانه و كلام و شعر او، مونس تنهايي‌هاي ما بود، سايه، عين سرود آفتاب است، و هميشه بوده و باز خواهد بود، خنياگر زيبا‌ترين كلمات و قاصد رعنا‌ترين معاني، با همان انگيزه و رايحه و روح حافظانه، گويي كه عطيه‌اي آسماني به او هديه داده‌اند تا رسول رازداران و راه‌بلد رازوران شود و چه خوش گفته است آن شاعر غريب استاد نازنین دکتر شفیعی کدکنی: «سايه، يك‌پارچه حافظ است كه به زمان ما پرتاب شده».

سی‌وشش سال پس از راهیابی سینمای ایران به جشنواره های جهانی، سرانجام در 28 اردیبهشت ماه امسال فیلم طعم گیلاس، ساخته‌ی عباس کیارستمی، نخل طلایی پنجاهمین جشنواره‌ی فستیوال کن را به خود اختصاص داد.کیارستمی که از سال 1992، با فیلم‌هایش در محافل فرهنگی–هنری جهان مطرح شده، تاکنون موفق شده است بیش از 50 جایزه معتبر جهانی را از آن خود کند، به گفته‌ی صاحب‌نظران و منتقدان سرشناس سینمای جهان، عباس کیارستمی سینماگری صاحب سبک است که در عرصه‌ی سینما طرحی نو درانداخته و با وجود همه‌ی گسیختگی‌ها و تاریکی‌های جهان امروز، در مسیر همبستگی انسانی و روشنی زندگی انسان حرکت می‌کند. سند این مدعا، اعتراف‌ها و ستایش‌هاییست که اغلب منتقدان برجسته‌ی محافل هنری جهان در این مورد نوشته‌اند.

 آن‌هایی که با مسائل سیاسی نیم قرن اخیر اشنا هستند، بدون شک با افکار، فعالیت‌ها و اهداف «53 نفر» آشنایی دارند، یکی از چهره‌های اصلی این گروه که از دهه‌های بیست و سی عبور کرده دکتر انور خامه‌ای است، دکتر خامه‌ای برای نسل‌های جوان‌تر بیشتر به عنوان محققی در حوزه‌ی مسائل سیاسی (به ویژه تاریخ معاصر) شناخته شده است، که دیدگاه‌های او در میان میزان‌ها و قضاوت‌ها و تلقی‌های گوناگون، بیشتر از سلامت نفس خاص، همراه با انصاف اجتماعی برخوردار بوده است. به تازگی آخرین اثر این نویسنده به نام «خاطرات سیاسی» انتشار یافته، به بهانه‌ی انتشار این کتاب، به ویژه پیرامون مسائل ناگفته‌ای که در کتاب بیان نشده است، به همراه دوست و همکار ارجمندمان هوشنگ پورشریعتی گفت‌و شنودی با ایشان داشته‌ایم، آن‌چه در پی خواهد آمد حاصل این گفت‌وگوست.

«آریان‌پور» نام آشنای دیر سال جامعه‌ی فرهنگی ماستي، با نیم قرن کار پی‌گیر کتاب و قلم، مربی چند نسل از استادان دانشگاه‌های ایران که شاگردان نخستین شاگردان او، اکنون از چهره‌های زبده‌ی حوزه‌های فرهنگی جامعه‌ی ما به شمار می‌روند. نام آریان‌پور را اول بار در شهرستانی که دوره‌ی اول دبیرستان را می‌گذراندم، شنیدم. می‌گفتند: «کلاس‌های درس او در دانشگاه تهران چنان از دانشجو و دانش‌پژوه لبریز می‌شود که گاهی نظم کاذب فضاهای آموزشی بر هم می‌خورد.» البته محبوبیت و تشخص و جذبه‌ی او موجب دردسرهای بسیار هم می‌شد، هر چند که اکنون استاد از آن حوادث به اشاره می‌گذرد و تفضیل را بر عهده‌ی دانشجویان آن دوره‌ها می‌گذارد

تمام مشکل‌ها، ضعف‌ها، نابه‌سامانی‌ها، عقب‌ماندگی‌ها، ناکامی‌ها و شکست‌هایی که از قرن نوزدهم به این سو، دامن ایران و ایرانی و تاریخ آن را فرا گرفته، ریشه و نهاد و علت نهایی‌اش در استعمار بوده است. این سخن، نظرگاهی به هنجار و تاریخی است که تاکنون بیشتر محققین ما بوده و در صورت انکار چنین دیدگاهی، بسا مورد پرسش قرار بگیریم که چرا ...؟! او به چه دلیل، مجموعه‌ی این مشکلات را متوجه استعمار نمی‌دانید؟

منوچهر سعیدوزیری که بیش از هفتاد سال دارد، اوّلین بار در سال 1324 (52 سال پیش)، هنگام تسلط فرقه‌ی دموکرات بر آذربایجان ناگزیر از مداخله در مسائل شهر خود زنجان شد و با ارتباط با سران فرقه، از جمله سید جعفر پیشه‌وری و دیگران پا به میدان سیاست گذارد امّا پس از انجام ملاقاتی با قوام‌السلطنه نخست‌وزیر وقت که مشغول حل مسئله‌ی آذربایجان با روس‌ها بود، مورد سوظن پیشه‌وری و فرقه قرار گرفت و با انتشار اسرار پشت پرده‌ی آذربایجان که توسط او برای اولین بار در تهران صورت گرفت، به تبعیدی طولانی در شهرهای خراسان رفت.

ارقام تکثیر و فروش نوارهای موسیقی که این روزها همه را به حیرت انداخته، نشانی از توجه و نگرش تازه مردم به هنر موسیقی اصیل ایرانی است. در این میان کارگزاران هنری کشور نیز فارغ از این نیاز روحی جامعه نبوده‌اند و برای اشاعه‌ی موسیقی اصیل و سروده‌های بارور و پر محتوا، شاید نه سزاوار و کافی امّا گام‌هایی برداشته‌اند. در چنین حال و هوایی با این انگیزه که نگاهی داشته باشیم به ترانه سرایی و موسیقی گذشته و یادآوری فراز و نشیب‌های آن و تجربه‌هایی که برای امروز می‌تواند مفید باشد.